بنیاد مختومقلی فراغی

       گزارشي كه پيش رو داريد چكيده ي بحث ها ومذاكرات «كميته تخصصي زبان شناسي تركمن»است كه ازاواخر سال 1386 تا پايان خرداد 1388 در قالب جلسات ماهيانه ،پيرامون فوري ترين مباحث رسم الخط تركمني وقواعد نوشتاري آن مطرح بوده است.به دليل نقش اثرگذار يك « رسم الخط » مدون و اصولمند وسازگاربا ويژه گي هاي فونه تيكي زبان تركمني در امر «آموزش زبان» وگسترش محصولات فرهنگي وازآنجايي كه اخيرا ً اخبارمسرت بخش صدورمجوز«آموزش زبان و ادبيات قومي » در دانشگاه هاي مناطق قومي نيز افق روشني در ارتقاء سطح آموزش زبان و ادبيات تركمني فرا رويمان گسترانده است،اعضاء«كميته»با درك درست شرائط برضرورت حصول اجماع نظري وعملي حول محور «رسم الخط وقواعد نوشتاري» زبان تركمني تأكيد داشتند.لذا«كميته تخصصي»دستيابي به توافق عمومي حول مسئله«رسم الخط وقواعدنوشتاري زبان تركمن» را دراولويت اول كاري خودگذاشت ودرمسيرنيل به اجماع نظري درمباحث مطروحه دو هدف را مدنظر قرارداد:

 1- تشكيل جلسات با اكثريت نماينده گان انجمن ها وجمعيت هاي فرهنگي فعال تركمن

 2- هدايت جلسات درمسيردستيابي به وفاق نظري حول مسائل مطروحه خوشبختانه بامشاركت فعال وسازنده ي انجمن هاونهادهاي فرهنگي تركمن،«كميته»طي ده نشست به اهداف اوليه ي خودنائل آمدودرپايان جلسات به جمعبندي مثبت وعملي مبني براجماع نظري درزمينه ي«رسم الخط تركمن وقواعد نوشتاري آن» دست يافت.«كميته» معتقد است مصوبات وتوافقات بعمل آمده حول مسائل رسم الخط و. . .مي تواند به عنوان پايه ونقطه شروع مباحث مطروحه درزبان شناسي تركمن هاي ايران درآينده قرارگيرد.بااين رويكرد وبا هدف آگاهي از نقطه نظرات و پيشنهادات تكميلي كارشناسان وصاحبنظران زبانشناسي تركمن ،مصوبات «كميته تخصصي» درمعرض مطالعه و بررسي گذاشته مي شودتا انشاءا... با بهره گيري از نظرات وپيشنهادات سازنده ي دوستان بتوانيم نسبت به برگزاري سمينار درآينده تداركات لازم را فراهم آوريم.

کمیته ی تخصصی زبان شناسی ترکمن    15/4/1388 

          گزارش  جمعبندي مصوّبات جلسات 10 گانه ي كميته تخصصّي زبان شناسي تركمني

 مقدمه :

 زبان تركمني در ايران از جمله زبان هايي است كه تحت تأثير زبان و خط رسمي كشور، براي نگارش متن از الفباي عربي - فارسي استفاده مي كند. به دليل وجود تفاوت هاي ماهوي در بين زبان تركمني و زبان فارسي ، رسم الخط عربي- فارسي موجود برقامت زبان تركمني راست نمي آيد.از اين روي در طول قرون متمادي بعد ازاسلام متن هاي تركمني كه با خط عربي-فارسي نوشته مي شدداراي اشكالات عديده ي نگارشي بوده اند. به دليل نبود نشانه هاي گرافيكي ويژه ي زبان تركمني در اين خط ،املاي كلمات با سليقه كاتبان رقم مي خورد و چنانچه نظمي هم اگرمي بود جوابگوي پيچيده گي هاي فونوتيكي زبان تركمني نبود. «نوشتار»تركمني قرن ها سيراين «نقص بنيادي »،دچارتشتّت،پراكنده گي وناهمساني بود.از دهه هاي ابتدايي قرن بيستم اديبان تركمن در تركمنستان به فكرچاره جويي برآمدندو تلاش هايي نيزدراين راه صورت گرفت كه با تغييرالفباءعربي- فارسي به لاتين درتركمنستان معضل خودبخود حل شد.درايران امامعضل همچنان ادامه داشت.دهه پنجاه شروع طرح مسئله ي اصلاح رسم الخط تركمني درميان جمعي ازفعالين فرهنگي تركمن بود. اين ايده مخصوصا ًدرفرداي پيروزي  انقلاب اسلامي ايران ماديت پيدا كرد و فعالين فرهنگي و زبانشناسان تركمني در اين مسيربه حركت درآمدند.كلاسها و جلسات متعدد بالاخره به نتايجي دست پيدا كرد.چاپ دفترشعرشاعرغاراسييدلي بانام« آدام وه دونيا» حاصل اين فرآيند بود. دهه ي هفتادمجددا ً با تلاش جمعي از فعالان و صاحبنظران زبانشناسي تركمني حركت هايي براي به سامان كردن امررسم الخط تركمني انجام گرفت كه نهايتا ً به انتشار«جزوه ي  پيشنهادي رسم الخط تركمني » انجاميد. سياست هاي فرهنگي نظام جمهوري اسلامي دربعد ازمقطع 15 خرداد 1376  موجي را ايجاد كردكه يكي از دستاوردهاي ان طرح مجدد بحث «اصلاح رسم الخط تركمني» بود.اما اين بارشرائط فرهنگي جامعه و روند روبه رشد فعاليت هاي فرهنگي تركمني ضرورت وجوديك رسم الخط واحد را دربين فعالان فرهنگي تركمن بيش ازهرزمان ديگربه رخ مي كشيد.درچنين شرائطي ودرپاسخ به نيازفرهنگي جامعه ،جمعيت فرهنگي هنري مختومقلي كلاله با هدف تكميل « راه طي شده »پيشين ،ادامه ي راه رابرعهده گرفت وپس از ماه ها بحث كارشناسي در اين زمينه بالاخره در مهرماه 1382 كتابچه « رسم الخط پيشنهادي زبان تركمني»با الفباي عربي-فارسي را تنظيم كرد.اين جزوه درتيراژ محدود استثنائا ً بين فعالين وصاحبنظران زبانشناسي تركمن توزيع شد. در جزوه توزيعي  تقاضامي شد كه در يك فرصت زماني تعيين شده صاحبنظران زبان تركمني درزمينه رسم الخط عربي- فارسي پيشنهادات خودراكتبا ً ارائه دهند. پس از دريافت پيشنهادات و بررسي آنها طبق برنامه ريزي هاي اعلان شده زمينه هاي برگزاري سميناررسم الخط تركمني ابتدا دركلاله و سپس دربندرتركمن تدارك ديده شد.دوسميناركلاله وبندرتركمن باحضورومشاركت صاحبنظران وكارشناسان زبان تركمن درپايان نشست هاي خودبه توافقات مفيدي درزمينه رسم الخط تركمني نائل آمدكه پس ازجمع بندي نهايي درقالب كتابچه رسم الخط تركمن وقواعد نوشتاري آن مصوبات دوسمينارراشامل مي شد.پس ازانتشاركتابچه ي ‌«رسم الخط رسمي زبان تركمني وبعض قواعدنوشتاري آن مصوبه ي سمينارهاي كلاله وبندرتركمن درمهرماه 1383»نظرات وديدگاه هاي مختلفي دراين موضوع ابرازشد.طوري كه اجرايي كردن مصوبات وكاربردي كردن رسم الخط مصوب درمطبوعات و مطبوعه ها چندان موفقيت آميز نبود.لذا چندگانه گي نوشتاري در محصولات فرهنگي تركمن همچنان به حيات خودادامه مي داد.«ضرورت ونياززمانه»اما بارديگرخودرابه اذهان نخبه گان فرهنگي تحميل كرد.بارديگرمسئله رسم الخط واحد به عنوان يك مسئله مبرم درميان فعالين فرهنگي مطرح شد.بااستقبال ازپيشنهادآقاي محمدقجقي مبني برضرورت طرح مجددبحث،«بنيادمختومقلي فراغي»و«انجمن شعروادب تركمني ميراث گنبدكاوس»درتلاش براي يافتن راه حل موضوع پيشقدم شدند.بعدازتشكيل چندجلسه دراين خصوص كه وسيله ي «بنياد» و«ميراث»ازجمله درآرامگاه مختومقلي فراغي وكتابخانه عمومي گنبدبرگزارگرديد،گام بعدي صورت سازمان يافته تري پيدا كردودرجلسه«كميته هماهنگي جمعيت هاي فرهنگي تركمن»كه درتاريخ6/10/86  باحضورنمايندگان جمعيت هاي فرهنگي تركمن  تشكيل شد،اولين موضوع دردستوركارجلسه ، بررسي رسم الخط تركمني بود كه در اين رابطه نماينده گان انجمن ها موافقت كردند« كميته تخصصي بررسي پيشنهادات رسم الخط تركمني با مشاركت نماينده گان جمعيت ها وصاحبنظران مناطق مختلف » تشكيل شده وموضوع دراين قالب وطي نشست هاي منظم پيگيري شود.دراجراي مصوبه ي «كميته هماهنگي جمعيت هاي فرهنگي تركمن صحرا» كميته تخصصي بررسي رسم الخط تركمني طبق مدارك موجود اولين جلسه خودرا درتاريخ 12/11/1386درمحل بنياد گنبدكاوس آغازكردوتاتاريخ29/3/1388جمعا ً طي10 جلسه، نشست تخصصي خود را برگزار كرد.خوشبختانه انجمن ها وجمعيت هاي فرهنگي ادبي تركمن صحرابا درك درست ازضرورت كار رسم الخط وبا اراده ي معطوف به مشاركت جدي درحل مسئله درتمامي جلسات دهگانه ي كميته فوق نماينده گان خودراگسيل داشتندونماينده گان انجمن هانيزفعالانه وبا انگيزه ي بالا بحث هاومذاكرات جلسات را پيش بردند.جمعيت چاوش تركمن صحرا ازبندرتركمن،نمايندگان فرهنگي سيمين شهر،انجمن ادبي آق قلا، انجمن شعروادب ميراث گنبد، بنيادمختومقلي فراغي گنبدكاوس و جمعيت فرهنگي هنري مختومقلي كلاله، نهادهاي فرهنگي ادبي شركت كننده دراين جلسات بودند.كميته  طبق توافق بعمل آمده مباحث اساسي مربوط به رسم الخط زبان تركمني را كه در كتابچه مصوب سمينارها ذكرگرديده است مجددا‌ً به بحث و بررسي گذاشت و هربارمصوبات خود راطي صورتجلسه اي مكتوب كرد. كميته در دهمين نشست خود موفق شد تمامي مباحث مطروحه در كتابچه را مجددا‌ً مورد بررسي قرارداده و به توافقاتي نائل آمد. كميته در«نشست »هاي دهگانه خودضمن حفظ نگاه اصلاحي به مصوبات سمينارهاي پيشين، درمباحث تخصصي پايه كار را بردواصل ذيل قرارداد:

۱- با هدف ايجاد سهولت درزمينه ي استفاده از كامپيوتردرتايپ متن هاي تركمني ،كميته توافق كردكه درتعيين نشانه هاي دياكرتيكي واج ها  از امكانات عينا ً موجود صفحه كليد رايانه  بيشترين بهره را ببرد . بطوري كه با كمترين مشكل ودرروندي سهل وآسان امكان تايپ وچاپ متن باامكانات حداقلي وبدون نيازبه نصب نرم افزارهاي كمكي براي كاربران ميسرگردد. 

2- با هدف احترام به دستاوردهاي زبانشناسان تركمن وبه منظورجلوگيري از بروزدوگانه گي در املاي كلمات در زمينه ي قواعد نگارشي مربوط به هماهنگي واكه هاي گردوهمخوان هاي قرينه،«كميته»به اتفاق آراقواعدنگارشي تركمنستان را دراين موضوعات معتبر وقابل اجرا دانست.لذا دراجراي دورويكرديادشده «كميته»درموارد ذيل تغييرات واصطلاحاتي درمصوبات سمينارهاي پيشين صورت داد كه اهم آنها به قرار ذيل است:

1- تغيير نشانه ي دياكرتيكي در واكه ي / y / كه دركتابچه ي مصوبات با نشانه /    /نمايش داده شده بود.

۲- تغيير نشانه ي دياكرتيكي در واكه ي/ Ä /وچگونگي املاي آن درحالات مختلف كلمه.اين واكه دركتابچه

 مصوبات با نشانه هاي دياكرتيكي / أ / اَ  /  َ   / نمايش داده شده بود. 

3- تغيير درقواعد املايي واكه ي / E /  ا ِ/  با توجه به جايگاه آن دربخش هاي مختلف كلمه. كه توضيحات مشروح درخصوص اين موارد دربخش هاي مربوط خواهد آمد.در پايان نيزبه يكي از اعضاء مأموريت داده شدكليه مصوبات وتوافقات ثبت شده درقالب يك مجموعه مدون تنظيم گردد تا طي يك نشست  جداگانه ، كارشناسان عضو كميته  بتوانند آخرين بازبيني ها و بررسي هاي خود را روي «مصوبات» ده جلسه به انجام برسانندوازاين طريق آنها را به تصويب نهايي رسانده وجهت ارائه به سمينارسوم تمهيدات لازمه را تدارك ببينند.

شرح مصوبات جلسات كميته

كميته دراولين نشست خود ضمن اعلام موافقت با كليات مباحث و نقطه نظرات مطروحه دركتابچه و مصوبات آن، وقت وانرژي خودرا صرفا ً روي بعض مباحث بحث انگيز واختلافي متمركزكرده وتلاش داشت كه دراين «موارد» مشخص به توافق اصولي برسد . روش كارنيزبه اين شكل بودكه همين « موارد اختلافي» درهرجلسه به ترتيب مضبوط دركتابچه به بحث وبررسي گذاشته مي شد.نقطه نظرات كارشناسي ارائه مي شد ونهايتا ً به يكجمعبندي در همان مورد مشخص رسيده مي شد و تحت عنوان « مصوبه وتوافق جمعي»يادداشت مي شد.يادآور مي شودكه جلسه اول طبق صورتجلسه موجودمصوبه اي نداشته وصرفا ً به بيان نقطه نظرات كارشناسانه سپري شده است. ازدومين جلسه نيزمتأسفانه صورتجلسه اي موجود نبود.چهارمين جلسه نيزمصوبه اي نداشته است.لذا ازصورتجلسه سومين نشست كميته مصوبات به تفكيك جلسات ذيلا ً گزارش مي شود:

اهم مصوبات سومين نشست كميته تخصصي: زمان 31/3/87. مكان بنياد مختومقلي فراغي گنبدكاوس.

* توافق كليه اعضاي كميته با دراولويت قراردادن استفاده از امكانات عينا ً موجود درصفحه كليد رايانه به عنوان  اساس كار.

* توافق كليه اعضاء كميته با نحوه كاربرد همخوان هاي غ . ق .ه . خ . ح مطابق مصوبات كتابچه .

* توافق كليه اعضاء با حذف نشانه( ا َ )براي معادل واكه( Á ). و تصويب نشانه ( أَ ) درابتدا ونشانه    َ  دروسط    كلمات.

* توافق اكثريت اعضاء روي نشانه هاي گرافيكي ذيل :

            نشانه ( اﺋ ) براي صداي y ( I)

            نشانه ( او ) براي صداي  u

            نشانه ( اُو ) براي صداي o

            نشانه ( اﯚ ) براي صداي ū 

اَهّم مصوبات پنجمين نشست كميته تخصصي زمان1/9/87 –مكان دفتر بنياد مختومقلي فراغي گنبدكاوس

در اين جلسه واكۀ ( E ) و نشانۀ معادل آن درالفباي عربي – فارسي مورد بررسي قرار گرفت .مصوبه اي

نداشت ولي اعضاء نقطه نظرات خودرا مبسوط بيان كردند. ادامه بحث دراين خصوص به جلسه آتي موكول شد.

مصوّبات ششمين نشست كميته تخصصي . زمان 4/11/87 –مكان دفتر بنياد مختومقلي فراغي گنبد كاوس

دراين جلسه بحث حول واكۀ ( E ) و مسائل املايي مرتبط با آن ادامه يافت كه نهايتا ً اعضاء بر موارد ذيل

صحّه گذاشتند وبه تصويب رساندند:

1- * دربخش اول كلمه به شكل اِ نوشته مي شود مثل : اِل

 ۲- * دربخش اول كلمه وصداي دوم با كسره نمايش داده مي شود: مِن  

3- * دركلمات دوبخشي دربخش دوم ( هجاي بسته) بصورت كسره      ِ    نمايش داده مي شود: گؤزِل

4- * درهجاي بازبخش دوم بصورت ه - ﮫ نوشته مي شود: دِره ، سِره . تِرنه .

5- * دركلمات بابيش از دوسيلاب ،چنانچه هجاي دوم هجاي باز باشد،صداي E با شكل نوشتاري ه - ﮫ نشان داده خواهد شد: گؤزه ليم

تبصره 5 : اين قاعده شامل كلمات ساده وپسوند دارهردو خواهد شد.

                       مثال از كلمات ساده : چله كن . كؤمه لك . تگه لك

                       مثال ازكلمات پسوند دار: برمك               برمه گي

                                                       گؤزِل               گؤزه ليم

                                                       گؤرمك              گؤرمه گي

6- * قبل از همخوان هاي / ي/ - / و /  ،واكه ي / E / مؤكّدا ً بصورت نشانه ي     ِ    نمايش داده خواهد شد: سِيرِك . چيِنه مك . گﯚنِي . دِرنگِو.

 تبصره 6 : بدين ترتيب مصوبه ي با شماره 4-5 مضبوط دركتابچه رسم الخط كأن لم يكن مي شود.

 * همخوان هاي قرينه ( آچئق- دئمئق ):

 بعدازتبادل نظرجمعي به اتفاق آرا، تصويب گرديد كه دراين موضوع طبق قواعد گراماتيكي و نوشتاري معمول در تركمنستان عمل گردد.بنابراين مصوبه ي كتابچه دراين موضوع اصلاح گرديد.

اَهّم مصوّبات هفتمين نشست تخصصّي كميته:زمان 6/12/87 .مكان:دفتربنياد مختومقلي فراغي گنبدكاوس.

 موضوع : كلمات دخيل

* پس از بحث وتبادل نظر نهايتا ً با اضافه كردن يك بند به بندهاي سه گانه ي مذكور دركتابچه با مضمون ذيل موافقت شد.

بند د :كلمات واصطلاحات مقدّسه ( الله ،پيامبران ،خلفاي راشدين ،امامان، كتب مقدسه و. . .) به شكل رايج درنوشتار زبان فارسي نوشته مي شود.

* بحث مربوط به واكه ي اِ ( E ) كُلا ً حذف مي شود.

* قواعد املايي مربوط به واو معدوله ،علامت تشديد(  ّ ) وتنوين وكلمات بين المللي طبق مصوّبات كتابچه عمل  خواهدشد.

اهم مصوّبات هشتمين نشست تخصصي كميته:زمان25/12/87–مكان:دفتربنيادمختومقلي فراغي گنبدكاوس 

موضوع : قانون هماهنگي اصوات وقواعد نوشتاري آن.

* باتفاق آرا تصويب شد كه نگارش كلمات در قانون هماهنگي اصوات مرتبط  با واكه هاي گرد ، طبق قواعد  نگارش تركمنستان نوشته  شود.

اهم مصوّبات نهمين نشست تخصصي كميته : زمان 28/1/88 .مكان: دفتربنياد مختومقلي فراغي گنبدكاوس.

 موضوع : املاي پسوندها

* چنانچه حرف پاياني كلمه اصلي با حرف اول پسوند يكي باشد،ايند وجدا نوشته مي شود:

             گﯚل لر، ايل لي ، آل لي – بل لي –

 * پسوند جمع لر، لار هميشه جدا نوشته مي شود.

 مصوبه ي دهمين نشست تخصصي كميته:زمان 29/3/88 مكان: دفتربنيادمختومقلي فراغي گنبدكاوس.

موضوع : بررسي وتصويب نهايي جمعبندي مصوبات نشست هاي كميته .كميته با مطالعه وبررسي گزارش جمعبندي مصوبات نشست هاي خود باتفاق آرا، جمعبندي مصوبات خودرا مورد تأييد وتصويب نهايي قرارداد. مقررشد گزارش كاملي ازمصوبات وموضوعات مرتبط با رسم الخط تنظيم گردد تا پس از امضاء و تكثير وسيله انجمن ها وجمعيت هاي فرهنگي– ادبي عضو كميته جهت مطالعه و بررسي و ارائه ديدگاه ها ونقطه نظرات در اختيار كارشناسان وصاحبنظران زبانشناس تركمن قرارداده شود.

الفباي رسمي زبان تركمني

        رسم الخط مورد استفاده ي تركمن هاي ايران دركتابت زبان تركمني ،رسم الخط مقتبس از حروف هجاي عربي – فارسي خواهد بود.براين اساس دستگاه صوتي زبان تركمني داراي 35 واج همخوان است كه با استفاده از حروف هجاي عربي –فارسي وعلائم گرافيكي با 33 حرف نشان داده مي شود .زيرا از دو نشانه ي حرفي «غ» و «گ » براي بيان 4 واج استفاده مي شود.علاوه براين براي املاي كلمات دخيل عربي- فارسي كه درزبان تركمني مورد استفاده دارند تعداد 8 حرف نيزبه عاريه گرفته شده است.بنابراين مجموع حروف الفباي تركمني– براساس گرافيك عربي ،فارسي– 41 حرف است كه مشتمل برسه گروه الفبايي مي باشد:

الف ) گروه اول تحت عنوان همخوان هاي تركمني مقتبس از الفباي فارسي- عربي به تعداد 24 حرف

 ب )‌ گروه دوم تحت عنوان واكه هاي نه گانه به تعداد 9 واكه

 ج ) گروه سوم تحت عنوان همخوان هاي دخيل به تعداد 8 حرف كه جمعا ً به تعداد 41 حرف كل الفباي تركمني را تشكيل مي دهند.

 درجدول شماره(1) گروه هاي سه گانه الفباي تركمني به تفكيك نمايش داده شده است. به منظور تسهيل درخوانش همخوان ها و واكه هاي تركمني درمقابل هريك ازآنهامعادل هاي سه گانه لاتين تركمنستان وسريليك و آوانگاري بين المللي را نيز نمايش داده ايم.

جدول نمايش حروف الفباي زبان تركمني جدول شماره (1)

واكه ها:

همانطور كه درجدول شماره 1 مشاهده كرديم،دستگاه صوتي زبان تركمني داراي 9 واكه است. اين مصوت ها بدون درنظر گرفتن بلندي وكوتاهي عبارتنداز: آ . أ. اﺋ .  اﯦ .  اِ . او .   اﯚ.   اﯘ  . اﺆ

 يلا ً اشكال واسلوب نوشتاري هريك ازآنها رادرداخل كلمه توضيح مي دهيم:داخل پرانتزمعادل لاتين تركمنستانآورده شده است.

 1-   مصوت آ . ا ( A ) :

 اين مصوت  معادل صداي « آ» درزبان فارسي بوده ودرابتداي كلمه به شكل آ ( با كلاه) آمده ودر وسط وانتهاي كلمات نيزبه شكل «ا» مي آيد. مثال :آت ( اسب). آد ( نام). آتا ( پدربزرگ). تام ( ساختمان). بال ( عسل). غارا ( رنگ سياه).توضيح اينكه مصوت «آ» دركلمات«آد» و«تام» به شكل بلندودركلمات«آت»و«بال» به شكل كوتاه ادا مي شوند. 

2- مصوت أ .   ِ    (Ä) :

 اين مصوت درابتدا ،وسط وانتهاي كلمات آمده وبه شكل بلند تلفظ مي شود.مثال:أديك ( چكمه). كأدي (كدو). دﯚنيأ ( دنيا)دربرخي كلمات تركيبي تركمني اين صدا به شكل كوتاه ادا مي شود.شكل نوشتاري آن نيز«أ» است .مثال :أكيد ( ببر،امربه بردن)، أبِر( بده )، أكِل ( بياور).

واژه هاي فوق به ترتيب ازتركيبات كلمات( آلئپ گيد)،(الئپ بر)، و( آلئپ گل ) ساخته شده است.صورت املايي اين صدا دركلمات دخيل به دوشكل« أ   ِ   » خواهد بود. مثال أنتيك (جالب)، أهلي( عموم)، أهنگ ( ريتم). سَحِر. صَحرا. شَهِر.

 -   مصوت اﺋ .  ﺋ .  ﺉ (y ) : 

اين صدا نيزداراي سه شكل نوشتاري است . درابتداي كلمه به شكل « اﺋ» دروسط به شكل « ﺋ» ودرانتهابه شكل «ﺉ» نوشته مي شود.اين صدا داراي دوتلفظ بلند وكوتاه است كه ازنظراملايي هردوبه شكل واحدنوشته مي شود.

 مثال از صداي بلند:

 ائز( عقب). ائسغاماق ( بوييدن).غئز( دختر).دئز (زانو)

 مثال از صداي كوتاه:

 ائسسي (گرما). ائزغار( رطوبت). ائسغين(توان). غئرﻏﺊ (باز،پرنده شكاري).

 درانتهاي كلمه: غاررﺉ (پير). سارﺉ ( رنگ زرد). دورﺉ ( زلال). آرﺉ ( زنبور)

4-   مصوت اﯦ .  ﯦ . ي ( I):

اين صدا معادل صداي اول كلمه « اين » درزبان فارسي است داراي سه شكل نوشتاري است. درابتداي كلمه به شكل « اﯦ » .دروسط به شكل « ﯦ » ودرانتها به شكل «ي» نوشته مي شود. اين صدا نيزداراي دو تلفظ بلندوكوتاه است كه از نظر املايي هردو به شكل واحد نوشته مي شود.

 مثال : از صداي بلند:

 ايل ( مردم، ايل) اين ( بدن ،هيكل) . بيل ( كمر). بيز( پارچه).

 مثال از صداي كوتاه:

 ايچ ( داخل ، درون). ايكي( عدد دو). ديل (زبان).  

درانتهاي كلمه:يري( درشت). دري( پوست). سرگي ( نمايشگاه ). كركي ( تيشه).

      5- مصوت اِ .      .  ه  .  ﻪ . (( E :

1- * دربخش اول كلمه به شكل اِ نوشته مي شود مثل : اِل

 2- * دربخش اول كلمه وصداي دوم با كسره نمايش داده مي شود: مِن

  3- * دركلمات دوبخشي دربخش دوم ( هجاي بسته) بصورت كسره      ِ    نمايش داده مي شود: گؤزِل

4- * درهجاي بازبخش دوم بصورت ه - ﮫ نوشته مي شود: دِره ، سِره . تِرنه .

 5- * دركلمات بابيش از دوسيلاب ،چنانچه هجاي دوم هجاي باز باشد،صداي E با شكل نوشتاري ه - ﮫ نشان داده خواهد شد: گؤزه ليم

تبصره 5 : اين قاعده شامل كلمات ساده وپسوند دارهردو خواهد شد.

                       مثال از كلمات ساده : چله كن . كؤمه لك . تگه لك

                       مثال ازكلمات پسوند دار: برمك               برمه گي

                                                       گؤزِل               گؤزه

                                                      گؤرمك              گؤرمه گي

 - * قبل از همخوان هاي / ي/ - / و /  ،واكه ي / E / مؤكّدا ً بصورت نشانه ي     ِ    نمايش داده خواهد شد:       سِيرِك . چيِنه مك . ﮔﯚنِي . دِرنگِو.

تبصره 6 : بدين ترتيب مصوبه ي با شماره 4-5 مضبوط دركتابچه رسم الخط كأن لم يكن مي شود.

6-   مصوت او . و (u):  

اين مصوت معادل صداي ضميراو در زبان فارسي است كه درابتداي كلمه به شكل « او» و دروسط كلمه به شكل«و»نوشته خواهد شد.تلفظ اين صدا نيزبه دوصورت بلند وكوتاه شنيده مي شودولي ازنظراملايي به يك شكل نوشته مي شود.

 مثال: از صداي بلند: اون ( آرد). دوز ( نمك). بوز(يخ). غوري( خشك).

 مثال از صداي كوتاه: اولي ( برزگ). دور( بايست). غوش( پرونده). غوزي( بره گوسفند). 

7-   مصوت اﯚ .  ﯚ ( Ü):

 اين مصوت معادلي درزبان عربي وفارسي ندارد،داراي دوشكل نوشتاري درابتداي كلمه به شكل« اﯚ » ودروسطبه شكل« ﯚ »نوشته شده ودرانتهاي كلمه نيزديده نمي شود.تلفظ اين صدا به دوصورت بلند وكوتاه شنيده مي شود. درتلفظ بلند درنوشتاراملايي بعداز علامت « اﯚ » ،« ﯚ » ازواج « ﯦ» نيزاستفاده خواهد شد.

 مثال از صداي بلند: اﯚين ( آوا، صدا). اﯚيرمك( پارس كردن). دﯚين( ديروز). ﺴﯚيري ( درازوكشيده).

 مثال ازصداي كوتاه : ﮔﯚن ( خورشيد). ﺴﯚري( گله چارپا). اﯚچ ( عدد سه). اﯚست ( فوق،بالا).

 8-   مصوت اوُ  . وُ (O):

 اين مصوت معادل صداي(O)درالفباي لاتين است.داراي دوشكل نوشتاري است.درابتداي كلمه به شكل«اوُ»و در وسط به شكل «وُ» نوشته مي شود و درانتهاي كلمه نيز ديده نمي شود. تلفظ اين صدا نيز به دوصورت بلندوكوتاه شنيده مي شود،ولي ازنظر املايي به يك شكل نوشته مي شود:

مثال از صداي بلند: اوُن (عدد ده ). اوُي (گودال). دوُن ( لباس ملي تركمن) . غُوم ( موج).

 مثال از صداي كوتاه : توُپ ( توپ). توُي ( جشن عروسي). اوُت (علف سبز). اوُق (تير). بوُي( قد،طول). 

9-   اؤ  . ؤ ( Ö ): 

اين مصوت معادلي درزبان عربي – فارسي ندارد.داراي دوشكل نوشتاري است.درابتداي كلمه به شكل«اؤ» ودر وسط به شكل « ؤ » نوشته شده و در انتهاي كلمه نيز ديده نمي شود. تلفظ اين صدا نيزبه دو صورت كوتاه و بلندشنيده مي شودولي از نظراملايي به يك شكل نوشته مي شود.

مثال از صداي بلند: اؤل ( خيس، تر). گؤك ( سبز،آبي آسمان ). بؤري ( گرگ)

 مثال از صداي كوتاه: اؤي ( خانه). اؤكجه( پاشنه ). سؤز( سخن،كلمه). كؤلگه ( سايه). 

همخوان ها

 همخوان ها درالفباي تركمني به تعداد 32 حرف است. همانگونه كه درجدول شماره ي 1 نيزنمايش داده شده است،تعداد 24 حرف همخوان هاي اصلي ودرجدول شماره 3تعداد8حرف همخوان هاي عربي-فارسي است كه درالفباي تركمني موجود نبوده ولي به منظور نوشتارواژه گان دخيل عربي-فارسي مورد استفاده دارند. بلحاظ مباحث گرامري زبان تركمني ،گروه الفبايي اخيرنقشي ندارند،اما گروه اول كه شامل 24 حرف مي شود داراي  مباحثي چنداست كه ذيلا به اختصارتوضيح داده مي شود:

 1-    صامت « ق»:

 واجي انسدادي –نرمكامي است ودرزبان فارسي رسمي معادل نداشته وتلفظ آن همانند تلفظ حرف «ق» دركلمه عربي « قال»است. مثال قاقا(پدربزرگ). آق ( رنگ سفيد). چاﻗﺊ (چاقو)

 2-    صامت « گ» :

 درابتداي كلمه تلفظي شبيه معادل فارسي خوددارد،وواجي انسدادي كامي است.مثل ﮔﯙل(گُل).گِل(بيا).گأمي (كشتي)دروسط وانتهاي كلمه به صورت  سايشي- كامي بوده وتلفظ صحيح آن دركلماتي نظير: چيگ(خام). بِگ (بيگ)بِرگي ( بدهي). بِگنچ ( شادي وسرور)، قابل مشاهده است.

 3-    صامت « غ»:

درابتداي كلمه تلفظي شبيه معادل فارسي خود دارد، و واجي انسدادي –كامي است. مثل:غان (خون). ﻏﺋﻟﺋﭻ( شمشير).غُول (بازو).دروسط وانتهاي كلمه واجي انسدادي- سايشي بوده وتلفظ صحيح آن دركلمات ذيل است:داغ (كوه). آﻏﺊ (نوحه،سوگ). بوغ ( بخار).تاغان(سه پايه ديگ).چاغا (كودك). اﺋﻐال( رطوبت).

 4-    صامت « نگ»: 

اين صامت مختص زبان تركمني بوده واصطلاحادرقرائت عربي به«نون غنه»معروف است.واجي خيشومي است.  درابتداي كلمه ديده نمي شود فقط دروسط وانتهاي كلمات مي آيد. تلفظ صحيح آن دركلماتي مثل: دانگ(سحر).اؤنگ (قبل،جلو).گِنگ (شگفت).مِنگلي(نام دختران).تانگري ( خداوند).

 كلمات دخيل ( آﻠﺋنما سؤزلر):

 كليه ي زبان هاي زنده ي دنيا درتعامل با هم به تناسب نيازخود،لغاتي را ازيكديگر وام مي گيرند.زبان تركمني نيز از اين قاعده مستثني نبوده و به دلايلي چند و در طول زمان مجموعه اي  از لغات عربي- فارسي در زبان تركمني وارد شده اند.امابه دليل ويژه گي زبان شناختي،تركمن ها اين لغات وارده راعمومابا قانونمندي فونه تيكي زبان خود تلفظ مي كنند وتا حدودي شكل اوليه آن را تغييرمي دهند ، ما براي تمايز اينگونه كلمات عربي- فارسي اصطلاح « دخيل» را بكارخواهيم برد كه معادل تركمني آن واژه « آﻠﺋنما » مي باشد. به لحاظ اسلوب نگارشي، نظر براين است كه دراملاي اين كلمات ساختاراصلي واجي آن ها حفظ شده، وبا ملحوظ داشتن قواعد فونه تيكي زبان تركمني نوشته شوند،به عنوان مثال كلمه ي عربي«عالم»به معني دانشمند به شكل«عاﻠﺋم»نوشته خواهدشد.عاشق« عاﺸﺋق » ،مهربان «مهريبان»، صحرا« صحرا»و. . . نوشته خواهندشد. عمده ترين دلايل درگزينش اين شيوه ،عبارت بودند از:

 الف ) پاي بندي به ساختاراصلي كلمات درزبان فارسي وعربي وجلوگيري از اغتشاش ذهني درزمينه مسئله اورتوگرافيك بويژه درميان نو آموزان.

 ب)‌تقويت وجوه اشتراك آموزشي درزمينه ي اسلوب نگارشي با زبان هاي عربي- فارسي.

 ج)‌مانوس بودن وپذيرفته بودن اين شكل نوشتاري لغات دخيل درسليقه ذهني نوآموزان.

 كلمات دخيل درزبان تركمني به جهت ساختمان به چهار گروه تقسيم مي شوند:

 ۱-     گروه كلماتي كه درتداول عامه تركمن ساخت وشكل اوليه عربي-فارسي خودرا ازدست داده وكاملا ً دردستگاه واژه گاني تركمن وارد شده وآن خصوصيات را اخذ كرده اند:مثل « فاجعه» كه بصورت «پاﺟﺋﻐا» درآمده است. «مهدي»كه درتلفظ تركمني به شكل «مأتي» درآمده است. «تعصب» كه « تأصيب»  شده است. « درخواست »كه « ترخوُس» شده و« دست لاف» كه «دسلاپ» شده است. اين گروه كلمات به همان شكل تركمني شده ي خود نوشته خواهندشد.

 2-     گروه كلماتي كه درتداول عامه شكل اصلي خودرا حفظ كرده ولي حداقل يك واج آن مطابق نظم آوايي زبان تركمن تبديل به واجي ديگرشده است:مثل «قناعت» كه « قاناغات» شده است. واج «ع» به واج « غ » تبديل شده است. « صنعت» كه « صونغات» شده است. واج «ع» به واج «غ» تبديل شده است.

 3- گروه سوم كلماتي هستندكه بدون تغييرات واجي شكل اوليه خود راحفظ كرده وفقط مصوت هاي تركمني به آن افزوده شده است.مثال: حقوق( حوقوق)،كتاب( كيتاب)،سلام( سالام)، صحرا( صَحرا )،سحر(سَحِر).

 4- كلمات واصطلاحات مقدّسه مثل( الله ،اسامي پيامبران،خلفاي راشدين، امامان،كتب مقدسه و. . . )به شكل رايج درنوشتار زبان فارسي نوشته مي شود.دربعض موارد قانون هماهنگي اصوات شامل كلمات دخيل نخواهد شد. دركلمات غيرمشمول بند4 كلمات دخيل ،ياء مقصوره حذف خواهد شد. مثال: حمري( حمرا ). علامت تشديددرلغات دخيل رعايت خواهد شدولي درلغات تركمني استفاده نخواهدشد.درواژه گان تركمني واج هاي  مشدد مكرر نوشته خواهد شد. مثال:  غارري ،ﮔﯙررﯙنگ ،اِرره ، واررﺋق . . .  مثال ازكلمات دخيل : كِذّاب ،جبّار، جنگّل .

 تنوين :

 دركتابت تركمني علامت تنوين ازكلمات دخيل حذف شده وطبق تلفظ تركمني آن نوشته خواهد شد. مثال :اساسا ً(اِساسان) ،خصوصا ً (خوصوصان). 

كلمات بين المللي :

 كلمات دخيل بين المللي نيزبه همان صورت كه درزبان تركمني تلفظ مي شود،نوشته خواهندشد. مثل راديوكه (اﺋراديا)، تئاتركه ( تيياتر)، تلويزيون كه ( تيلويزيون)و سينما ( ﺴﺋناما)نوشته وخوانده مي شوند