اصطلاحات رايج در محاورات تركمني • فرهمند آق اتاباي شهروز آق اتاباي
همه‌ي ما در گفتگوهاي روزمره‌ي خود، عبارتهاي مصطلحي نظير «مبارك باشد»، «خسته نباشيد»، «دستتان درد نكند» و ... را در حالات و موقعيتهاي گوناگون براي ابراز احساسات دروني‌مان نسبت به اطرافيان خود و گاه جهت آغاز ارتباط كلامي بكار مي‌بريم، به طور مثال در زبان تركمني، چنين ضرب‌المثلي وجود دارد:
باي بير تأزه دون گيسه، «قوتلي بولسين» دييرلر،
غريب تأزه دون گيسه، «نيردن آلدينگ؟» دييرلر.
ترجمه:
اگر ثروتمند لباسي نو بپوشد، مي‌گويند: «مبارك باشد»; اما اگر فقير لباس نو بپوشد، مي‌گويند: «از كجا گرفته‌اي؟»
برخي از عبارتهاي مصطلح، جوابي درخور دارند كه همواره در پاسخ گفته مي‌شود. مثلا: در جواب «خسته نباشيد» مي‌گويند: «سلامت باشيد».
اينگونه عبارات مصطلح در تمامي زبانها شايع مي‌باشند و اشخاص در برقراري روابط اجتماعي از آنها سود مي‌جويند; چرا كه اين عبارات، عمل نخستين ديدار و نيز صميمبت با مخاطب را تسهيل مي‌نمايد.
زبان تركمني، از حيث داشتن عبارات مصطلح بسيار غني و ظريف است. در زبان تركمني عبارات فراواني در حالات و موقعيتهاي گوناگون ( چون: كار، تجارت، تولد فرزند، مرگ، عروسي، اظهار تشكر، شكار، زراعت و ...) مورد استفاده قرار مي‌گيرد كه در زير، به صورت فشرده به معرفي و توضيح آنها خواهيم پرداخت.
گفتيم كه عبارات مصطلح در زبان تركمني غالباً جوابي مناسب دارند; بر اين اساس آنها را به دو گروه عمده مي‌توان تقسيم نمود:
الف ـ عبارات داراي جوابهاي ثابت،
ب ـ عبارات داراي جوابهاي عمومي.
الف:عبارات‌داراي‌جوابهاي ثابت
اين گونه عبارات غالباً با جوابهاي مشخص، ثابت و شناخته شده‌اي پاسخ داده مي‌شوند و اهم آنها در ذيل آورده شده و موقعيت كاربردي هر يك از عبارات و نيز ترجمه‌ي تحت اللفظي هر يك از آنها قيد گرديده است:
ـ به هنگام كار:
ـ آرمانگ (خسته نباشيد)
ج ـ بار بول. (سلامت باشيد.)
ـ به هنگام داد و ستد:
ـ سودا گشاد
ج ـ دولت زياد.
ـ به هنگام بيان تشكر و امتنان:
ـ تانگري يالقاسين ( خداوند از گناهت درگذرد)
ج ـ بيله يالقاسين. ( از گناه هر دويمان درگذرد.)
ـ به هنگام برداشت محصول (گندم و جو و ...):
ـ خرمنينگا بركت (بركت بر خرمنت)
ج ـ عمرينگه بركت. (بركت بر عمرت).
ـ به هنگام كاشت و كار:
ـ تخمينگ مونگلسين (بذرت هزار شود)
ج ـ دشمنينگ اينگلسين. (دشمنت بنالد.)
ـ به هنگام آغاز كار (از قبيل قاليبافي، ساخت خانه و...):
ـ ايشينگ ايلريك (كارت به پيش)
ج ـ ياشينگ اوزين. ( عمرت دراز.)
ـ به هنگام ورود به جلسه‌ي شور و مشورت:
ـ مصلحت بيريكسين (مصلحت يكي ]مورد توافق[ باشد)
ج ـ دشمنينگ ايريكسين. (دشمنت درمانده باشد.)
ـ به وقت بازگشت از شكار:
ـ آو قانلي (شكار خونين باشد)
الف ـ اگر طرف شكاري نزده باشد، مي‌گويد:
آو جانلي (شكار جان دارد)
ب ـ اگر موفق به شكار شده باشد، مي‌گويد:
ياشينگ اوزين ( عمرت دراز)
ـ به هنگام ديدار دير هنگام در شب:
ـ گيچ ياغشي (دير بخير)
ج ـ گلن ياغشي (مهمان بخير)
ـ به هنگام بدرقه‌ي مسافر:
- يولونگ آچيق (راهت باز)
ج ـ دشمنينگ باسيق (دشمنت منكوب)
ب:عبارات‌داراي‌جوابهاي‌عمومي
اين عبارات معمولا جواب ثابت و مشخصي ندارند و معمولا با پاسخهاي كل شمول و عمومي از قبيل «ساغ بول» (سلامت باشي)، «تانگري يالقاسين» (خداوند از گناهت درگذرد) و ... جواب داده مي‌شوند:
ـ به هنگام تبريك خانه‌ي جديد گفته مي‌شود:
ـ يورت آلادينگ (جاي و مسكن بگيري)
ـ به هنگام فوت نوزاد گفته مي‌شود:
ـ آخرت بالانگ بولسين (كودك آخرتت باشد)
ـ به هنگام تبريك تولد فرزند گفته مي‌شود:
الف ـ اگر پسر باشد: «قول توتدونگمي؟ قوتلي بولسون» (آيا غلامي گرفته‌اي؟ مبارك باشد)
ب ـ اگر دختر باشد: «باييدينگمي؟ بختي بولسون» (آيا مكنت يافته‌اي؟ خوشبخت باشد)
ـ به وقت زاييدن حيوانات خانگي (همانند گاو و...) گفته مي‌شود:
ـ هؤوري كؤپ بولسون (همراهش بسيار باشد)
ـ به هنگام عيادت از بيمار و يا كسي كه در رنج و سختي افتاده است، گفته مي‌شود:
ـ قورقانينگ قوت بولسون (ترست به بخت مبدل شود)
ـ هنگام تحمل رنج و سختي و يا بيماري:
ـ آخرت عذابينگ بولسون ( عذاب آخرتت باشد)
ـ به هنگام عرض تسليت گفته مي‌شود:
- ايزي ياراسين ( سر بازماندگانش به سلامت)
ـ ايمانلي بولسون (با ايمان باشد) و...
ـ به هنگام عرض تبريك گفته مي‌شود:
- قوتلي بولسون (مبارك باشد)
ـ به هنگام عرض شاد باش گفته مي‌شود:
ـ گؤزونگ آيدينگ (چشمت روشن).
ـ به هنگام ضرر و زيان مالي گفته مي‌شود:
ـ خيرلي چيقداجي بولسون (آنچه از دست رفته، خير داشته باشد)
ـ در مباركباد اسب جديد گفته مي‌شود:
ـ قازيغيندا قارريسين (
ـ در مباركباد عروس جديد گفته مي‌شود:
ـ جيلاوينگدا قارريسين (پا به پاي هم پير شويد.)
ـ مهمان پس از صرف طعام غالباً مي‌گويد:
ـ قازانانينگ ياشي اوزين (عمر ميزبان طولاني باد.)
ـ ساچاغينگا بركت (بركت به سفره‌ات)
ـ مهمان هنگام ترك خانه مي‌گويد:
ـ اؤيونگ آبادان (خانه‌ات آباد.)
ـ براي بيان تشكر از شركت كنندگان در مراسم عمومي (عروسي، عزا و ...) گفته مي‌شود:
ـ سيلاغينگ تويونگدا قايتسين (احترامت در عروسي جبران شود.)
ـ هنگام جدايي دو نفر از يكديگر (كه به صورت اتفاقي همديگر را ملاقات كرده‌اند) گفته مي‌شود:
ـ تويدا ساتاشايلي (در عروسي يكديگر را ببينيم.)
ـ در آغاز هر امر خيري (از قبيل عروسي و ...) گفته مي‌شود:
ـ اونگونا باشلاسين (به فرخندگي شروع شود.)
ـ اونگ بولسون (خير باشد.)
ـ براي بيان تبريك تولد فرزند، غالباً مي‌گويند:
ـ ياشي اوزين بولسون ]يا[ ياشي اوزاق بولسون (عمرش دراز باشد.)
ـ صالحي‌سي بولسون. (از صالحان باشد.)
ـ به هنگام بدرقه‌ي زايران:
ـ يول بولسون (اوغور بخير)
ـ به هنگام عيادت از بيمار:
ـ سونگي خير بولسون (عاقبت بخير)
ـ در هنگام جدايي، بدرقه و ...:
ـ ساغليقدا گؤروشيلي (ديدار به سلامت)
ـ فقط به هنگام بدرقه:
ـ ساغ آمان بار (به سلامت)
ـ فقط به هنگام استقبال:
ـ ساغ آمان گليأرمينگ؟ (به سلامتي مي‌آيي؟)
كه غالباً چنين جواب داده مي‌شود:
ـ قورغون گليأريس (به خوشي و سلامتي مي‌آييم.)
ـ به هنگام مراجعت از مسافرت به خانه و ...:
ـ ساغ آمان اوتيرميسينگيز؟ (سلامت هستيد؟)
كه غالباً چنين جواب داده مي‌شود:
ـ قورغون اوتيريس (الحمد سلامت هستيم)
ـ در بيان مباركباد لباس نو:
ـ اگنينگده ييرتيلسين (برازنده‌ي تنت باشد)
ـ در بيان مباركباد كفش نو:
ـ آياغينگدا توزسون (برازنده‌ي پايت باشد)
ـ مباركباد هر چيز نو:
ـ خيري بولسون (بخير باشد)
ـ در مراسم «صدقه» و اطعام جهت اموات:
ـ آلنينا بارسين( ثوابش به او واصل شود.)
ـ در زمان پايان يافتن بافت قالي و قاليچه و ... و بريدن آن:
الف ـ اگر براي فروش باشد:
ـ بازاري بولسون (بازار خوبي داشته باشد)
ب ـ اگر براي مصرف خود باشد:
ـ ياغشينگا (=تويا) ياراسين. (جهت امر خير ]يا: عروسي[ به كار رود.)
در جواب عبارات مصطلحي از اين قيبل، معمولا متناسب با معنا و مضمون آن، يكي از پاسخهاي زير داده مي‌شود:
ـ ساغ بول (سلامت باشي)
ـ تانگري يالقاسين (خداوند از گناهت در گذرد)
هر دو مورد فوق به منظور تشكر و سپاسگزاري است.
ـ آمين
ـ آيدانينگ بولسون (دعايت قبول باشد)
هر دو مورد فوق به منظور طلب قبولي دعاي خير است.
ـ آلنينگا ياغشي (برازنده‌ي وجود شماست)
ـ سيزه-ده خداي يتيرسين (خداوند نصيب شما نيز بكند.)
هر دو مورد براي درخواست و آرزوي امري مشابه (براي طرف مقابل) است.
ذكر تمامي عبارات مصطلح با تمامي موارد كاربرد آنها امري بسيار دشوار است; زيرادر زبان ظريف تركمني حتي براي بسياري از امور جزئي نيز عبارات مصطلح ويژه‌اي استفاده مي‌شود.
به عنوان نمونه، اگر كسي به عيادت بيماري برود و صحبت از طبيب بيمار به ميان آيد، با گفتن عبارت «ادني ام بولسون» (آنچه مي‌كند شفابخش باشد) و يا «الي ينگيل بولسون» (دستش سبك باشد) دعاي خيري مي‌نمايند. ريزه‌كاريهايي از اين دست، محتاج تحقيق و تتبعي بيشتر و عميق‌تر در فرهنگ غني و پوياي تركمني مي‌باشد.
منبع:فصلنامه ی یاپراق
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی